Bootvluchtelingen die de Middellandse Zee oversteken om hier bij ons hun leven en hun geluk te redden: wat moeten we er mee?
Wat te doen als gastvrijheid een hoge tol eist van onze eigen samenleving? Hoe hoog mag de prijs zijn?
Dringende vragen. Het geweten van Europa ondergaat een zware beproeving deze dagen. Bootvluchtelingen bonken op ons geweten, op de door ons als universeel beschouwde mensenrechten en op onze humanistische idealen. Hoe actueel ook, nieuw is het morele dilemma niet waar Europa als politieke gemeenschap, en vooral haar leiders, mee worstelen.
De Griekse dichter Aeschylus maakte zijn meesterwerk ‘de smekelingen’ over het asieldilemma al 436 jaar voor onze jaartelling. Het zijn de Danaïden, 50 dochters van de Libische koning Danaos, die samen met hun vader het land ontvluchtten voor een gedwongen huwelijk met hun neven, de zonen van de Egyptische tiran. Zij trotseren de woeste zeeën en bereiken de kust van Argos. Daar regeert koning Pelasogos.
Wat te doen met de smeekbede van deze jonge bange meiden en hun oude fragiele vader, als je weet dat vijftig gefrustreerde krijgsheren – de beoogde bruidegoms – en het hele leger van Egypte deze asielzoekers achterna komen? Een aanstaande oorlog op de koop nemen om het principe van asiel niet te schenden? Of toch marchanderen met het principe van gastvrijheid om de grote risico’s voor de eigen samenleving te vermijden?
Deze vragen zijn bigger than life, zal de wijze koning van Argos gedacht hebben. Een beslissing die hem zelf, met zijn grote mandaat en draagvlak onder zijn bevolking, bovenmatig zwaar valt. De burgers van Argos stonden bekend om hun individuele autonomie en het belang dat ze hechtten aan wat wij nu de deliberatieve democratie zouden noemen: het formuleren en uitwisselen van waardevolle en waarlijke argumenten voorafgaand aan een democratische besluitvorming.
Dit wetende kiest Pelasogos voor wat wij in onze tijd het beste zou kunnen aanduiden als een referendum. Hij legt de dilemma’s uitvoerig – met het nodige gevoel voor drama, want zo is het tenslotte ook bedoeld door de dichter – voor aan het volk. De wijze koning ontsluiert haarfijn de feitelijke opties en de nadelen van elk. En dan is de keuze aan het volk.
Het volk kiest voor het gastvrijheidsprincipe boven het ‘eigen volk eerst’. Asiel verlenen aan smekelingen behoort tot het hart van hun samenleving; hun wij-gevoel is geworteld in hoe ze behoren om te gaan met de vreemdeling die om hun gastvrijheid smeekt. Die keuze komt Argos bijna duur te staan, ware het niet dat de vader van de meiden een dramatische list weet te bedenken.
Er is ongetwijfeld een gevaar dat het Europa ook duur kan komen te staan, als we van ons huidige halfslachtige asielbeleid – ontmoedigend doch vol mogelijkheden – overstappen op een waarlijk gastvrij beleid met de ware globalisering in het vizier. Misschien toch liever een Chinese muur om Europa? En dan maar hopen dat een isolationistisch beleid de bootvluchtelingen tegenhoudt zonder beschadigend effect te hebben op onze intercontinentale handel, waar onze ongekende welvaart op drijft.
Kant en klare antwoorden zijn er niet. De politieke leiders die vandaag de dag in Europa het laatste woord hebben, zouden er goed aan doen om de keuze van Pelasogos in overweging te nemen. Hij had wellicht vele malen meer draagvlak onder zijn bevolking dan de fragiele politici van onze tijd, voortdurend op jacht als ze zijn naar de zwevende kiezers van onze verdeelde samenlevingen.
Toch doorzag hij de grootsheid van het dilemma. Hij liep niet weg voor zijn verantwoordelijkheid. Integendeel. Hij nam ten volle zijn verantwoordelijkheid door de dramatische keuze aan de politieke gemeenschap voor te leggen, doordrongen als hij was van hoe diep deze vraag de kernwaarden en het voortbestaan van zijn gemeenschap raakte.
Onze politici hebben geprobeerd de ernst van het drama te verhullen – ten koste van vele vluchtelingenlevens en groeiende onrust in eigen samenleving – en de kiezers zoet te houden met schijnoplossingen – het vervolgen van smokkelaars en het bombarderen van de lege boten waarmee de smekelingen van vandaag vervoerd worden. Dat wordt met de dag een minder houdbare schijnstrategie.
In de geest van Pelasogos zou de politieke elite van Europa gedurfde en eerlijke keuzes moeten formuleren – altijd pijnlijk in het mensenleven – en die aan de Europese politieke gemeenschap moeten voorleggen. Alleen met een breed mandaat zou een uitweg gevonden kunnen worden uit het huidige tragische asieldilemma.