Annemarie van Geel ging in 2010 voor het eerst naar Saoedi-Arabië, om veldwerk te doen voor haar promotieonderzoek naar de positie van de Saoedische vrouw. Daarvóór had zij lange tijd gewoond en gewerkt in Egypte, Palestina, Syrië, en Jemen.
Ze kwam even terug naar Nederland en ging werken als spreker, moderator, en adviseur van ngo’s en bedrijven. Dat doet ze vanuit haar rollen als antropoloog, arabist en gender expert met heel veel plezier.
In de tijd dat Van Geel voor het eerst naar Saoedi-Arabië ging was het land nog erg afgesloten, en het was heel moeilijk om visa te krijgen voor haar bezoeken. Toch lukte dat. Daardoor kon ze in het land zelf gesprekken voeren met ongeveer honderd vrouwen, allerlei plekken bezoeken en vele observaties optekenen.
Van Geel sprak heeft gesprekken gevoerd met vrouwenrechtenactivisten, studentes en zakenvrouwen, maar ook islamitische prediksters en oma’s. Door een sneeuwbaleffect werd ze in contact gebracht met vriendinnen, collega’s, nichten, zussen, moeders, tantes en oma’s. Zo werd Van Geel uitgenodigd voor bruiloften, ging naar vrouwencafés, logeerde in het enige vrouwenhotel van het Midden-Oosten, ging naar religieuze lezingen en studiegroepjes voor en door vrouwen, en werd meegenomen op dating-pad.
Hoewel haar gesprekken plaatsvonden in 2010 en 2011 lopen de verhalen door tot in het heden. Ze vertelt dat ze graag een rijkgeschakeerd beeld wilde schetsen van de ontwikkelingen in het land in het afgelopen decennium, een periode waarin Saoedi-Arabië geleidelijk aan steeds meer in het zicht is gekomen en uiteindelijk op de voorpagina’s van de kranten is beland.
In Hakken in het zand: Saoedische vrouwen over hun levens beschrijft van Geel in vijftien hoofdstukken uitgebreid over de Saoedische samenleving. Het boek geeft op een heldere manier een beeld van hoe vrouwen in het Heilige land voor moslims leven, denken en dromen.
Je boek gaat niet over mannen maar over vrouwen. Wat is jouw beeld van Saoedische vrouwen?
Veel van de vrouwen met wie ik sprak zijn zich erg bewust van het heersende beeld in het Westen wat betreft hun maatschappelijke posities en levens. Ze herkennen zichzelf daar lang niet altijd in, en willen dat beeld graag bijstellen. Daarom werd mij door hen vaak stevig op het hart gedrukt om vooral hun verhalen door te vertellen.
Ik laat zien dat deze vrouwen weldegelijk macht hebben: hun handelingskracht. Soms uiten vrouwen hun stem, en hun handelingskracht, door de huidige situatie van de vrouw op allerlei manieren te betwisten. Maar soms juist door het bevestigen en bestendigen ervan.
Een voorbeeld? In Saoedi-Arabië hebben mannen ‘voogdijschap’ over vrouwen. De ‘voogd’ van een vrouw kan haar vader zijn, haar echtgenoot, of bijvoorbeeld haar minderjarige zoon. Zo kunnen vrouwen bepaalde operaties alleen ondergaan wanneer zij daar toestemming voor krijgen van hun voogd, en mogen zij de gevangenis pas verlaten na toestemming van hun voogd. In mijn boek horen we vrouwen zoals Samar, die actie ondernam tégen dit systeem van mannelijke voogdijschap over vrouwen. Maar ook vrouwen als Rowda, die juist een campagne opzette vóór het behoud van het mannelijke voogdijschap over vrouwen.
Waarom gaan alle winkels, vijf keer per dag dicht, tijdens het gebed?
Dit is beleid, winkels voldoen hieraan en de religieuze politie kan erop toezien. De bedoeling is dat in ieder geval mannen tijdens gebedstijd gaan bidden. Maar niet iedereen doet dit natuurlijk. Het is een regel die in andere landen in de regio niet bestaat. Ook zijn er inmiddels in Saoedi-Arabië af en toe stemmen die opgaan om deze regel te versoepelen of af te schaffen.
Hoe flirten jongens met Niqab-meisjes?
In het boek beschrijf ik allerlei verschillende manieren waarop jongens en meiden met elkaar in contact proberen te komen. Zo zag ik in een mall een keer een jongen en een meisje, hij probeerde haar ogen te vangen, zij keek terug. De rits van haar schoudertas stond open en ik zag de jongen onopvallend een briefje met zijn telefoonnummer in haar tas doen. Misschien belde ze hem later een keer, misschien niet. Tegenwoordig zitten Saoedische jongeren ook op bijvoorbeeld Tinder.
Welke rol speelt de arbeidswet uit 1969?
De arbeidswet uit 1969 stelt dat mannen en vrouwen niet mogen samenwerken in dezelfde ruimte. Dat expliciete verbod werd in 2006 uit de wet verwijderd. Maar de religieuze politie bleef de segregatie op kantoren en andere werkplekken lange tijd handhaven. Inmiddels komt er wat meer flexibiliteit.
Is segregatie voor emancipatie als strategie geslaagd?
Ik sprak vrouwen die de segregatie comfortabel vonden. Zij vertelden me dat ze daardoor tijdens het werken hun hijab/niqab/abaya niet hoefden te dragen. Andere vrouwen vertelden dat ze van hun mannelijke voogd alleen maar mochten werken wanneer ze niet met mannen zouden samenwerken. Sommigen wilden zelf niet met mannen werken. Door gesegregeerde werkplekken konden deze vrouwen dan toch, vertelden zij, gebruik maken van hun opleiding en diploma en zichzelf op dat vlak blijven ontwikkelen.
Tegelijkertijd sprak ik ook vrouwen die vonden dat er zo snel mogelijk een eind moest komen aan segregatie. Zij vonden dat je pas volwaardig kunt deelnemen aan het arbeidsproces wanneer het mengen door mannen en vrouwen gangbaar is. Zij zeiden dat de hogere lagen op de arbeidsmarkt vaak nog alleen voor mannen is, en ze wilden dit glazen plafond kunnen doorbreken. Voor zichzelf en de generaties na hen.
Wat is de rode lijn der rode lijnen?
Tegen God en koningshuis kan men niet ingaan. Op het eerste staat in uiterste gevallen zelfs de doodstraf. In mijn boek beschrijf ik het lot van Raif Badawi, die onder andere beschuldigd werd van afvalligheid. Online zijn er netwerken van atheïsten, zij vluchten soms naar het buitenland omdat zij binnenslands niet veilig zichzelf kunnen zijn.
Ook kritiek op het koningshuis is een rode lijn. In het verleden zijn mensenrechtenverdedigers bijvoorbeeld achter de tralies verdwenen – en zitten daar nog steeds – doordat ze hadden opgeroepen tot het omvormen van de absolute monarchie van het land naar een constitutionele monarchie. Ook nu is de kans nog steeds groot dat je in de gevangenis belandt wanneer je je uitspreekt. Zo zitten een aantal van de activistes die zich in hebben gezet voor het recht van vrouwen om auto te rijden nog steeds in de gevangenis.
Waarom zouden mensen je boek moeten lezen?
Ik denk dat het heel belangrijk is om de stemmen van deze vrouwen zelf te horen. Er wordt veel óver ze gepraat en geschreven. Ik denk dat juist het mee-leven met hun éigen verhalen en in hun wereld heel waardevol is. Mee-leven met het leven van alledag –bijvoorbeeld daten en verliefd worden, studeren, sport, kleding en kunst. Maar ook met de strijd voor gelijke rechten en kansen. De oplossingen van deze vrouwen voor de problemen in hun land zijn misschien heel anders dan hoe je zelf die problemen zou willen benaderen. Het is een spannende reis, een avontuur, om mee te leven met hun manier van denken en kijken. Ook omdat je daardoor anders gaat kijken naar jezelf en je eigen beeld van deze vrouwen.